هنوز مقدار زیادی از اراضی آبی كشور به‌صورت سنتی آبیاری می‌شوند و به زیربناهای لازم برای افزایش كارایی مصرف آب مجهز نشد‌ه‌اند، كه نتیجه آن پایین بودن راندمان آبیاری و میزان بهره‌وری آب كشاورزی است.
یكی از راه‌حل‌های موثر در این زمینه احداث زیربناهای لازم مانند توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، احداث و تکمیل شبكه‌های آبیاری، تجهیز و نوسازی اراضی كشاورزی، احیا و مرمت قنوات، احداث و توسعه آب‌بندان‌ها، بهبود وضعیت خاك كشاورزی (اصلاح اراضی شور و قلیا، حفاظت خاك و…)، اصلاح روش‌های آبیاری است.
شبكه های فرعی آبیاری و زهكشی حلقه مكمل ایجاد شبكه های اصلی آبیاری و زهکشی است و بدون آن‌ها نمی‌توان انتظار داشت به مدیریت بهینه منابع آبی دست یافت، البته این شبكه ها باید بر اساس مدرن‌ترین استانداردهای مهندسی و با تكنولوژی به‌هنگام اجرا شود. البته اگر تامین مالی به‌موقع انجام شود این پتانسیل وجود دارد حتی جلوتر از اهداف تعیین‌شده حركت كرد.
وضع موجود در شبکه آبیاری کشور به چه صورت است؟
در کشور حدود 3.2 میلیون هکتار از 8.7 میلیون هکتار اراضی آبی در آبخور سدهای مخزنی و بندهای انحرافی واقع شده است که طبق قانون باید در همان زمان احداث سدها و شبکه‌های اصلی سرمایه‌گذاری برای اجرای شبکه‌های فرعی نیز انجام می‌شد؛ اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد. اگر آب در بالادست تامین شود و در پایین‌دست به صورت بهینه از آن استفاده نشود سرمایه‌گذاری به هدر می‌رود. از 3.2 میلیون هکتار اراضی آبی در حدود 1.1 میلیون هکتار شبکه‌های فرعی احداث شده و در 2.1 میلیون هکتار نیز احداث نشده است. به همین دلیل یکی از مباحث مهم که در برنامه به آن توجه شده است احداث و تکمیل شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی است.
با این تفاسیر وضعیت مناسبی در شبکه‌های آبیاری نداریم و تنها برای حدود 30 درصد ظرفیت کشور شبکه آبیاری فرعی احداث شده است و سرمایه‌گذاری و کار عملیاتی زیادی می‌خواهد. سهم بخش خصوصی و دولت در این زمینه چقدر است؟
در قوانین بالا‌دستی معمولا تامین سرمایه 85 درصد پروژه‌ها به عهده دولت و 15 درصد بر عهده بهره‌برداران است. طبق قانون برنامه پنجم توسعه در مناطق محروم کشور مانند ایلام، سیستان‌وبلوچستان و… و نیز در پایاب شبکه‌های آبیاری و زهکشی که شبکه اصلی آبیاری با مشارکت بهره‌برداران اجرا شده است دولت تمام هزینه‌ها را تقبل می‌کند. ما در کشور برنامه‌ای تحت عنوان برنامه جامع توسعه شبکه‌های آبیاری داریم. توان مهندسی و عملیاتی بومی احداث شبکه‌های آبیاری فراهم است و توان احداث سالانه بیش از 250 هزار هکتار شبکه فرعی آبیاری نیز در کشور وجود دارد. اما عقب‌ماندگی تاریخی در احداث شبکه‌های آبیاری فرعی تنها به دلیل عدم تامین منابع مالی است. سدها، خطوط انتقال و بخشی از شبکه‌های اصلی ساخته شده اما به شبکه‌های فرعی توجهی نشده است. این غفلت مربوط به دولت خاصی نیست و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشته است.
یعنی می توان گفت این برنامه دست روی نقطه حساسی برای افزایش بهره‌وری در منابع آبی گذاشته است؟
از زمان روی کار آمدن دولت تدبیر و امید حدود 10 میلیارد دلار برای تنظیم و مهار آب‌ها و احداث شبکه‌های اصلی و فرعی تخصیص داده شده است. احداث سدها و خطوط انتقال و شبکه‌های یک و دو توسط وزارت نیرو انجام میشود و وزارت جهاد کشاورزی احداث شبکه‌های فرعی را بر عهده دارد. از این 10 میلیارد دلار، 1.5 میلیارد دلار به طرح احداث 550 هزار هکتاری شبکه‌های فرعی آبیاری زهکشی در استان‌های خوزستان و ایلام اختصاص داده شده است. این طرح در سفر مقام معظم رهبری از سال 92 کلید خورده است.
به بدهی و تامین مالی اشاره کردید که بحثی بسیار جدی است. در این پروژه‌ها که پیمانکاران عمدتا از بخش خصوصی هستند نیاز به منابع مالی بسیار زیاد است. چه تدبیری برای تامین مالی و بدهی‌ها در چارچوب این برنامه اندیشیده شده است؟
با توجه به اینکه بخش اعظم اعتبارات از محل صندوق توسعه ملی تامین میشود، بنابراین تا به حال مشکلی نداشتیم و متناسب با اعتبارات تخصیص‌یافته کار انجام شده است. اما از بودجه عمومی همان‌طور که گفتم با مشکل رو‌به‌رو هستیم. یکی از راهکارهایی که به دنبال آن هستیم استفاده از اسناد خزانه اسلامی است که به مهندسان مشاور و پیمانکاران به عنوان طرف‌های قرارداد برمی‌گردد. ما به پیمانکاران اطلاع‌رسانی و اعلام کردیم که می‌توانند از این پتانسیل استفاده کنند اما تا به حال درخواستی برای اوراق از طرف پیمانکاران به دست ما نرسیده است.
در حوزه فعالیت شما چقدر بحث‌های دانش‌بنیان دیده شده است؟
کشور ما اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد و قریب یک دهه است که با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند. به همین دلیل سیاست ما با گذشته فرق دارد و تلاش می‌کنیم دیگر شبکه‌های ثقلی و روباز احداث نکنیم. قسمتی از کار ما به نهاد بالادست که وزارت نیرو است بر می‌گردد، کار ما در واقع ادامه کار آن‌هاست. تلاش این است که شبکه‌ها را به صورت لوله‌ای و تحت فشار و با رویکرد آبیاری میکرو (قطره‌ای) کار کنیم. در احداث شبکه‌های آبیاری فرعی از مدرن‌ترین روش‌های نوین آبیاری مشروط بر تایید علمی و تخصصی استفاده می‌کنیم. در همه این پروژه ها مهندسی ارزش را نیز اعمال می‌کنیم که بتوانیم صرفه‌جویی کنیم. تمام پروژه‌ها توسط مشاورانی که رتبه صلاحیت یک و دو مطالعه دارند و رویکرد ما به سمت آبیاری میکرو با رعایت شرایط فنی است مشروط بر اینکه در بالادست انرژی ایجاد شود و وزارت نیرو برق مورد نیاز را تامین کند.
در این پروژه‌ها توجه به سمت مناطق محروم و استراتژیک است. اما توازن منطقه‌ای هم مطرح است. آیا مناطق دیگر کشور به شبکه آبیاری فرعی نیاز ندارند؟
تمام مناطق کشور به شبکه آبیاری نیاز دارند اما مشکل تامین بودجه داریم. طرح‌های یادشده به دلیل اینکه از صندوق توسعه ملی اعتبار دریافت می‌کنند در اولویت هستند. به عنوان مثال در استان خوزستان شبکه‌های اصلی سال‌هاست که ساخته شده است و این استان بستر مناسبی برای رشد و توسعه کشاورزی دارد. با اقدام‌هایی که در بالادست در این استان‌ها انجام شده و هزاران میلیارد تومان هزینه شده است اگر تمرکز را بر این مناطق نمی‌گذاشتیم نمی‌توانستیم از این منابع استفاده بهینه داشته باشیم و با هدررفت منابع مواجه می‌شدیم.
بحثی که امروز در وزارت نیرو مطرح است به تخریب سدهای موجود اشاره دارد. با این حال شما به ایجاد شبکه می‌پردازید. تخصیص‌های آبی که گفتید بلند‌مدت و با هماهنگی بین دستگاهی است؟
همان‌طور که گفتم تمام کاری که ما انجام می‌دهیم در ادامه کار وزارت نیرو است. بحث تخصیص به‌هنگام منابع آب بحث مهمی است که وزارت نیرو اخیرا روی آن حساس شده است. در پایاب شبکه‌های اصلی آبیاری و زهکشی ساخته شده که آب با راندمان پایین‌تر مصرف میشود باید شبکه‌های فرعی تکمیل و ساخته شوند و در جایی که امکان تخصیص آب نداریم نباید شبکه اصلی و فرعی بسازیم. قسمتی از سازه‌های بزرگ ما بر اساس شرایط چهل سال گذشته (اپتیمم) طراحی شده‌اند. اما در شبکه‌های فرعی و اصلی شرایط 15 سال گذشته در نظر گرفته میشود. وزارت نیرو با استفاده از آمار 15 سال گذشته آب قابل برداشت برای کشور برنامه‌ریزی کرده است که ما آن را قبول نداریم. در هیچ جای دنیا برنامه‌ریزی بر اساس آمارهای کوتاه‌مدت انجام نمی‌شود. در مجموع در مکان‌هایی که وزارت نیرو آب تخصیص بدهد مشروط بر اختصاص منابع مالی کار خود را انجام می‌دهیم.
راهکاری وجود دارد که به دنبال تشکیل تعاونی‌ها باشید؟
در تمام پروژه‌ها تعاونی‌های تولید تشکیل داده‌ایم و ایجاد و استقرار نظام بهره‌برداری مناسب در دست مطالعه است تا طراحی مهندسی ما به روی نظام بهره‌برداری بنشیند که کشاورز بداند مرز جغرافیایی و هندسی و اجتماعی کجاست. بحثی که با وزارت نیرو داریم این است که آب را بر اساس مدیریت تقاضا به صورت حجمی در زمان و مکان مورد تقاضا تحویل بدهید. تا به حال این‌گونه نبوده است اما ما اعلام کردیم که آب باید در زمانبندی مشخص و در مکان مورد نیاز رها شود. وقتی آب را به صورت حجمی تحویل بگیریم مشخص میشود که چقدر مصرف می‌کنیم و آمارهای ضد و نقیض در کشور از بین می‌رود.
نگهداری زیرساخت‌ها به اندازه ایجاد آن‌ها مهم است. موارد زیادی دیده‌ایم که زیرساخت‌ها ایجاد شده اما به حال خود رها شده‌اند. این پروژه نگاهی به نگهداری زیرساخت ها هم دارد؟
ما وقتی تعاونی‌های تولید را تشکیل می‌دهیم نگاه‌مان این است که بهره‌برداری شبکه‌های فرعی را به خود تعاونی‌ها واگذار کنیم. حکمرانی آب در حال حاضر در دست دولت است و دولت در این بخش حکمران خوبی نبوده و نیست. این حکمرانی را باید به دست مردم بدهیم، کشاورز ما می‌فهمد که آب چقدر ارزش دارد چرا‌كه نمی‌شود با آب تجارت کرد. کشور ما در بحث آب یارانه‌های قوی پرداخت نمی‌کند.
