دسترسی به غذای كافی و مطلوب و سلامت تغذیه‌ای، از محورهای اصلی توسعه و سلامت جامعه است. نقش تغذیه در سلامت، افزایش كارایی، یادگیری انسان‌ها و ارتباط آن با توسعه اقتصادی در تحقیقات وسیع جهانی به‌ویژه در 25 سال اخیر با مبانی علمی و شواهد تجربی به اثبات رسیده است. امنیت غذایی نه‌تنها مستلزم عرضه كافی و مستمر مواد غذایی و سالم بودن غذاست، بلكه ناظر بر توزیع عادلانه و امكان دستیابی همگان به غذا نیز هست. قبول این مفهوم پیامد مهمی بر تدوین سیاست‌ها و راهبردهای امنیت غذایی دارد، زیرا در این حالت هدف از امنیت غذایی موضوعی فراتر از عرضه مواد غذایی و مرتبط با تمام ابعاد توسعه خواهد بود. در سیاست های كلی اقتصاد مقاومتی هم عمدتا بر تامین امنیت غذایی و سلامت غذا از مزرعه تا سفره با فراهم کردن زیرساخت‌های امنیت غذایی و ارتقای ارزش‌افزوده بخش كشاورزی بر مبنای ملاحظات توسعه پایدار و بر اساس استانداردهای تغذیه و حفظ ظرفیت تولید و نیل به خودكفایی در تولید محصولات اساسی كشاورزی و دامی تاكید می‌شود. در همین راستا گندم به‌عنوان قوت‌غالب ایرانیان و كالایی استراتژیك در سطح جهانی مورد توجه ویژه این سیاست ها قرار دارد و خودكفایی در تولید آن موضوع یك پروژه مجزا تحت عنوان افزایش ضریب خوداتكایی گندم است. اسمعیل اسفندیاری پور، مشاور وزیر جهاد كشاورزی و مجری این طرح در مورد ابعاد این پروژه با مدیران و روسا گفت‌وگویی انجام داده كه در خلال آن به اهمیت گندم در تامین امنیت غذایی و همچنین نقش تعیین‌کننده آن در اصلاح فضای كشاورزی اشاره می كند. او معتقد است اگر زیرساخت ها برای رسیدن به خودكفایی در تولید گندم فراهم شود از این امكانات برای تولید دیگر محصولات نیز می توان استفاده كرد. اسفندیاری‌پور همچنین تاكید می‌کند با توجه به اینكه پایه كشاورزی در ایران گندم است باید سطح دسترسی به تجهیزات و ماشین‌آلات را براساس تولید این محصول و با حمایت مالی دولت از یك عقب‌ماندگی 40ساله نجات داد تا بتوان به اهداف این پروژه رسید. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می خوانید.
مهم‌ترین هدف پروژه ای كه مسئولیت آن بر عهده شماست، افزایش ضریب خوداتكایی در تولید گندم است. تفسیر این ضریب و اهمیت گندم در كشاورزی ایران چیست؟
طبق عرف جهانی هنگامی‌که 85 درصد نیاز مواد غذایی یک کشور در داخل همان کشور تولید شود به این معنی است که آن کشور به ضریب خوداتکایی قابل قبولی رسیده است، هیچ کشوری خودکفایی مطلق ندارد. بسیاری از کشورهای پیشرفته بین 80 تا 85 درصد نیاز غذایی خود را در داخل کشور تولید می‌کنند، مابقی ظرفیت‌ها را به تولیدهای مزیت‌دار از نظر صادراتی اختصاص می‌دهند و باقی‌مانده نیاز خود را از کشورهای دیگر و با قیمت‌های مناسب‌تر تهیه و وارد می‌کنند.
سیستم‌های زراعی کشور گندم‌محور هستند یعنی 40 تا 45 درصد از زراعت پایه گندم است و مابقی در چرخه تناوبی و ترکیب کشت گندم قرار می‌گیرد. اگر کشت گندم از تمام جهات مانند مکانیزاسیون و پشتیبانی و سایر پارامترهای دخیل در بهره‌وری ساماندهی شود بقیه محصولات هم بهره مند خواهند شد. به‌عنوان مثال اگر تراکتور و کمباین و سم‌پاش‌ها و سایر دنباله‌بندها برای گندم تامین شود، برای سایر محصولات مانند جو، کلزا و سویا نیز تامین شده است.
گفتید ضریب خوداتکایی در جهان 85درصد است اما در این برنامه 99.5درصد پیش‌بینی شده است. چرا؟
شرایط و فضای اقتصادی کشور ما با کشورهای دیگر متفاوت است. کشورهای دیگر مزیت تولید را در نظر می‌گیرند اما ما در کشور الزام داریم که کل گندم را در داخل کشور تولید کنیم. البته افزایش تولید گندم با افزایش بهره‌وری و تولید در واحد سطح و بدون افزایش سطح زیر کشت انجام می‌گیرد. حتی سطح زیرکشت آبی گندم کاهش پیدا می‌کند که در مورد آن توضیح خواهم داد.
در دولت اصلاحات اعلام شد که به خودکفایی رسیدیم اما سال‌های بعد عقب‌گرد داشتیم. این برنامه برای پایداری خودکفایی چه طرح‌هایی دارد؟
در سال زراعی 84 – 83 شاهد بودیم که ظرفیت‌ها برای خودکفایی در تولید گندم وجود دارد اما بدون پشتیبانی مستمر و هدایت اصولی، پایدار نخواهد بود. طبق قانون خرید تضمینی گندم مصوب مجلس شورای اسلامی قیمت محصولات اساسی و راهبردی باید آخر شهریور و قبل از شروع سال زراعی اعلام شود. اگر قیمت گندم و سایر محصولات زراعی با تاخیر اعلام شود کشاورز سردرگم شده و عملا سرمایه‌گذاری کاهش پیدا می‌کند.
برای این‌که اهداف محقق شود تمام نیازهای ماشین‌آلات، کود، نهاده و بذر طراحی‌شده است اما بخش مهم و اثرگذار تامین بودجه است. سازمان برنامه‌ریزی و مدیریت کشور باید متناسب با پیش‌بینی‌ها اعتبارات را فراهم کرده و موجبات اجرای طرح را مهیا کند. دولت نیز باید یارانه‌ها را به‌موقع پرداخت کند در غیر این صورت برنامه پیشرفت نمی‌کند و اهداف محقق نمی‌شود. برنامه‌ریزی مناسب بخشی از کار است و بخش مهم‌تر فراهم کردن موجبات اجرایی شدن برنامه است.
ماشین‌آلات چه نقشی در موفقیت این طرح دارند؟
ماشین‌آلات یکی از عوامل تعیین‌کننده در تولید گندم هستند. امروز از نظر تراکتور در وضعیت خوبی هستیم اما در بخش کمباین با کمبود مواجه هستیم. برای رفع مشکل کمبود کمباین باید فراتر از منابع وزارت جهاد کشاورزی و در سطح ملی اقدام شود. وقتی گندم به مرحله برداشت رسید باید بلافاصله عملیات برداشت انجام شود اما کمبود کمباین و پایین بودن ظرفیت و تکنولوژی کمباین‌های موجود باعث می‌شود گندم معادل مصرف نان 20 روز جمعیت کشور از بین برود.
بعضی از همکاران شما می‌گویند نرخ بهره برای کشاورز مهم نیست و فقط سهل‌الوصول بودن وام اهمیت دارد.
نه، قطعا کسی که این حرف را زده به فضای کشاورزی آشنایی ندارد. در پیشرفته‌ترین کشورها هم سود کشاورز از 10 درصد تجاوز نمی‌کند. عملا کشاورزی در هیچ جای دنیا اقتصادی نیست. کشورهای عضو OECD در سال 2014 بیش از 600 میلیارد دلار یارانه به بخش کشاورزی دادند. باید قبول کنیم در زمینه تجهیزات کشاورزی حداقل 40 سال از دنیا عقب هستیم و کشاورز ما با این امکانات باید با کشاورزان کشورهای دیگر رقابت کند.
این وسط یك ایراد وجود دارد و آن اینكه کشاورز ما خرده‌مالک است و سطح زیرکشت این خرده‌مالکان به حدی نیست که هر کشاورز یک تراکتور و کمباین مجزا داشته باشد.
این‌طور نیست. ضریب قوه اسب بخار در کشور 1.3 درصد است. بسیاری از تراکتورها در کشور فرسوده هستند. تعدادی از شرکت‌های خدمات مکانیزه و همین‌طور رانندگان حرفه‌ای هستند که به کشاورزان خدمات می‌دهند.
كمیت و كیفیت غذای گیاه چه تاثیری در خودكفایی دارد و در این برنامه با چه رویكردی به آن پرداخته شده است؟
گیاه برای رشد به 16 عنصر نیاز دارد که به عناصر فرعی و اصلی تقسیم می‌شوند. ازت، فسفر، پتاسیم، منگنز، منیزیم و روی جزو عناصری هستند که گیاه به آن‌ها نیاز دارد. در گذشته تحویل کود منوط به ارائه حواله بود که این شرط برداشته شده است. کشاورز با ارائه آنالیز خاک یا بر اساس تشخیص خود می‌تواند از کارگزاران بخش خصوصی که زیر نظر شرکت خدمات حمایتی هستند کود تحویل بگیرد . کود اوره یا ازت صددرصد در کشور تولید می‌شود اما کود فسفات و پتاس را از خارج از کشور وارد می‌کنیم. با اقدام‌های انجام شده کشاورزان در سه سال گذشته مشکلی به نام در دسترس نبودن کود نداشتند. همچنین آزمون خاک هم‌زمان با تغذیه گیاهی انجام می‌شود که بخشی از هزینه‌های آن را دولت تقبل می‌کند و بخشی را خود کشاورز می‌پردازد.
عوامل خسارت‌زا هم یك تهدید همیشگی برای خودكفایی یا تولید كنترل شده است. برای غلبه بر این تهدید هم تداركی دیده شده است؟
همان‌طور كه گفتید یکی از عواملی که در بخش تولید اثر می‌گذارد کنترل عوامل خسارت‌زا ست. سه عامل مخرب داریم که عبارت‌اند از علف‌های هرز، آفت سن و بیماری‌ها که می‌توانند خیلی راحت تا 30 درصد از محصول را از بین ببرند. علف‌های هرز از جنس خود گندم هستند. برای حل این مشکل بهترین علف‌کش‌ها در اختیار کشاورزان قرار گرفته است. غالب اقدام‌های وزارت جهاد کشاورزی به‌ویژه در این حوزه از طریق بخش خصوصی انجام می‌شود و ما به کار آن‌ها نظارت می‌کنیم.
ما چهار اقلیم کلان کشت گندم در دنیا را در کشور داریم؛ اقلیم سرد، اقلیم معتدل، اقلیم گرم و مرطوب و اقلیم گرم و خشک. کشورهای اروپایی با نگاه پیشگیرانه 95 درصد مزارع را قارچ‌کش می‌زنند. ما نیز در برخی اقلیم‌ها به‌ویژه نواحی گرم و مرطوب انجام می‌دهیم اما تا سطح مطلوب فاصله بسیاری داریم. آفت سن اما خاص ایران است و عمدتا در مناطق دیم اتفاق می‌افتد.
كمبود منابع آب هم یك تهدید دیگر است. در این مورد چه تمهیداتی لحاظ شده است؟
اگر از آن طرف به این قضیه نگاه كنیم می توانیم بگوییم استفاده از روش‌ها و سامانه‌های نوین آبیاری یکی دیگر از عوامل مربوط در پایداری تولید است. رویکرد در کشت گندم استفاده از آبیاری موضعی یا قطره‌ای یا میکرو است. این نوع آبیاری مطلوب کشت گندم است و کارآیی استفاده از آب تا 90درصد افزایش پیدا می‌کند در حالی‌که کارآیی آبیاری غرقابی 45 درصد است. در آبیاری قطره‌ای به ازای هر مترمکعب آب مصرفی بین 1.5 تا 2کیلوگرم دانه برداشت می‌شود اما این رقم در آبیاری غرقابی تنها 600 گرم است.
در امنیت غذایی سه شاخص داریم، عرضه مواد غذایی کافی، مستمر و سالم؛ این برنامه فقط به عرضه فکر می‌کند یا به شاخص های كیفی هم توجه دارد؟
به هر سه، 16 عنصری که مورد نیاز گندم است اگر در اختیار دانه قرار گیرد محصول باکیفیتی برداشت می‌شود. ما هر ساله گزارشی از کیفیت گندم سراسر کشور ارائه می‌کنیم. یکی از مباحث امنیت غذایی این است که عناصر مورد نیاز گیاه را در اختیارش قرار بدهیم که دانه غنی شود و مصرف‌کننده هم از محصول باکیفیت استفاده کند.
