در شرایطی که کشور درگیر مسئله آلودگی زیست‌محیطی ناشی از آلایندگی بنزین است، توجه ویژه به مکمل‌های فرآوری سوخت سبز می‌تواند چاره اساسی حل وضعیت ناگوار موجود باشد. مکمل‌هایی که از غلات (خصوصاً غلات ضایعاتی) تهیه می‌شوند. از اوایل دهه هشتاد شمسی در سازمان گسترش و نوسازی صنایع (ایدرو) مطالعات و فعالیت‌هایی صورت گرفت که حاصل این فعالیت‌ها شکل‌گیری ایده دانش‌بنیان ایجاد زیست‌پالایشگاه‌ها بوده است. شرکت گسترش سوخت سبز زاگرس، به عنوان نخستین مجموعه زیست‌پالایشگاهی، با همت مهندسین جوان ایرانی و به واسطه تخصص و دانش، به عرصه تولید اتانول، بایواتانول و مکمل‌های پروتئینی دام و طیور ورود پیدا کرده است. مهندس کیوان شیدانی، مدیرعامل این شرکت در گفتگو با سیمای تدبیر با اشاره به نگرانی‌ها در خصوص امنیت انرژی و میزان افزایش آلاینده‌ها، سوخت سبز را جایگزین مناسبی برای سوختهای فسیلی معرفی می‌کند. زحمات چندین و چند ساله شرکت سوخت سبز زاگرس با به مرحله بهره‌برداری رسیدن زیست‌پالایشگاه کرمانشاه اکنون در آستانه ثمر دادن است. آگاهی از مشروح این گفت‌وگوی راهگشا و امیدآفرین را به مدیران دلسوز کشور توصیه می‌کنیم.
سوخت سبز به چه معناست؟
بحث توجه به مسائل زیست‌محیطی در شصت سال اخیر در سراسر دنیا مورد توجه قرار گرفته است. با شتاب توسعه صنعتی، آلودگی محیط‌زیست را شاهد بوده‌ایم. شاید در ابتدای روند انقلاب صنعتی، انسان‌ها گمان نمی‌کردند که ظرفیت محیط‌زیست محدود باشد اما تقریباً پس از جنگ جهانی دوم، انرژی پاک به عنوان یکی از جنبه‌های مهم زندگی بشر و همچنین محیط‌زیست و توسعه پایدار، در جوامع مختلف مورد توجه قرار گرفت. منبع اصلی تولید سوختهای سبز، منابع تجدید پذیر و در واقع ضایعات و توده‌های حجمی است که آسیب کمتری به محیط‌زیست وارد می‌کنند. اتانول، مهم‌ترین سوخت سبز شناخته می‌شود که که در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بایواتانول چه نقشی در محیط‌زیست دارد؟
در واقع این ماده، الکل دو کربنه است که به ازای دو کربن، یک اکسیژن دارد. وقتی به خلوص بیش از 5/99% می‌رسد، در پالایشگاه با بنزین ممزوج می‌شود. عدد اکتان آن، ۱۱۵ است و به دلیل وجود اکسیژن درون مولکول‌های بایواتانول، عدد اکتان بنزین افزایش می‌یابد و در نتیجه آلودگی ناشی از بنزین در محوطه سیلندر خودرو و خروجی اگزوز کاهش پیدا می‌کند. در پالایشگاه‌ها عناصر ۶ الی ۱۲ کربنه وقتی در برج تقطیر جداسازی می‌شود، این مخلوط بسته به نوع ماده اولیه پالایشگاه به بنزین تبدیل می‌شود. برای اینکه بنزین در شرایط استاندارد قرار بگیرد بایستی یک‌سری روش‌های پالایشگاهی از قبیل ایزومریزاسیون، دیمریزاسیون، اصلاح کاتالیستی و آلکالیشن انجام شود. علاوه بر این، به لحاظ فنی و هم اقتصادی، یک اکتان‌افزای خارجی به این مخلوط افزوده می‌شود. در گذشته از ترکیبات سرب جهت افزایش عدد اکتان استفاده می‌‌کردند اما پس از مصوبه هیئت دولت، بکارگیری سرب ممنوع شد. تترا اتیل سرب و ترکیبات سربی برای خودرو و پالایشگاه مشکلی ایجاد نمی‌کرد اما سرب نسوخته، آلایندگی شدیدی در محیط‌زیست بوجود می‌آورد. بکارگیری ترکیبات سربی از حدود ۴۰ سال قبل در سراسر دنیا ممنوع شد اما در ایران ممنوعیت استفاده از سرب در سال ۱۳۷۹ اعلام شد. کشورهای دیگر از همان دوره به دنبال یک ماده جایگزین بودند. در ابتدا، یکی از جایگزین‌های مهم ام‌تی‌بی‌ای MTBE بود. از سال ۲۰۰۰ میلادی در کالیفرنیا به این نتیجه رسیدند که این ماده، نفوذپذیری فراوانی در خاک دارد و با حجم بسیار بالایی در آب حل می‌شود و ایجاد آلودگی می‌کند. ام‌تی‌بی‌ای به خاطر ترکیبات متانول و اتر، مضرات زیادی برای دستگاه تنفسی انسان دارد. در آن مقطع، تشخیص دادند که بهترین جایگزین این ماده، بایواتانول است. برای تولید بایواتانول می‌توان از ضایعات مواد قندی و نشاسته‌ای، استفاده بهینه کرد. غلاتی که مصرف انسانی ندارند دارای ۶۰٪ الی ۶۵٪ نشاسته هستند. در دامداری صنعتی، نشاسته بخش مطلوبی برای دامدار نیست. در فرآیند زیستی، نشاسته تبدیل به قند می‌شود و پس از آن قند تبدیل به اتانول می‌شود. خالص‌سازی اتانول، عدد اکتان آن را به ۱۱۵ می‌رساند، همچنین به ازای دو کربن، یک اکسیژن دارد و می‌تواند محتوای اکسیژن سوخت را افزایش دهد. همچنین راندمان خودرو را نیز بهبود می‌بخشد و پالایشگاه‌ها با قیمت کمتری می‌توانند به تولید بنزین مبادرت کنند. در نهایت، این ماده آلایندگی کمتری خواهد داشت. در بحث خوراک دام نیز پروتئین، ویتامین و مواد معدنی که بخش مورد نیاز دامدار است، با ارزش‌افزوده و بهره‌وری بالاتر، تحویل بخش دام و طیور می‌شود.
در خصوص چگونگی راه‌اندازی شرکت گسترش سوخت سبز زاگرس توضیح دهید.
سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین سازمان توسعه‌ای بخش صنایع، قریب به 50 سال مشغول به فعالیت است. از سال ۱۳۴۶، ماشین‌سازی اراک و تبریز، ایرالکو و تراکتورسازی تبریز به عنوان چهار صنعت محوری توسط ایدرو بنیان‌گذاری شدند. بسیاری از صنایع دیگر از قبیل هپکو، کمباین‌سازی، آذراب و کشتی‌سازی خلیج‌فارس، توسط ایدرو احداث شدند. در اواسط دهه هشتاد، بخش آینده‌پژوهی ایدرو، بحث سوختهای زیستی را به شدت مورد پیگیری قرار داد. در ابتدای 1390، پیرو سفر مقام معظم رهبری به استان کرمانشاه، موضوع احداث واحد تولیدی بایواتانول سوختی و کنجاله تخمیری خوراک دام و طیور مورد تصویب قرار گرفت. ما در ایدرو مطالعات لازم را انجام داده بودیم. چندین نقطه نیز برای احداث زیست‌پالایشگاه، پیشنهاد کردیم که در نهایت شهر کرمانشاه با توجه به اینکه قطب تولید ذرت کشور بود و در همسایگی کشور عراق، پتانسیل صادرات وجود داشت، به عنوان منطقه احداث پالایشگاه، انتخاب شد. سرانجام طرح احداث زیست‌پالایشگاه منجر به تاسیس شرکت گسترش سوخت سبز زاگرس شد.
علت به طول انجامیدن بهره‌برداری از این پروژه چیست؟
یکی از دلایل این بود که چنین پروژه‌ای برای نخستین مرتبه در ایران صورت می‌گرفت و طبیعتاً از تجربه کافی در این مورد برخوردار نبودیم. برای دستیابی به قیمت رقابتی و ظرفیت مناسب، نیازمند دانش فنی و مهندسی بودیم، بنابراین با نزدیک به ۱۴ شرکت در آسیا و اروپا مذاکره کردیم. قرارداد خرید دانش فنی از یک شرکت فرانسوی در سال ۱۳۹۳ منعقد شد. شرط ما این بود که تمام جزئیات فنی و مهندسی را جهت ساخت و بومی‌سازی پالایشگاه در اختیارمان بگذارند. فرآیند مهندسی، نزدیک به یک سال به طول انجامید، هم‌زمان بحث تامین منابع مالی را پیش می‌بردیم. در سال ۱۳۹۵ با برگزاری مناقصه، یک پیمانکار ایرانی به عنوان مجری انتخاب شد. سال ۱۳۹۷ بعد از خروج آمریکا از برجام، منابع تامین‌کننده ما از بین رفت و با افزایش قیمت ارز، مجبور به برنامه‌ریزی مجدد شدیم. درخواست افزایش تسهیلات دادیم، پیرو آن، بخش مهمی از منابع به کمک دولت و سازمان برنامه و بودجه تامین شد. در بخش فنی و خریداری تجهیزات نیز به داخلی‌سازی روی آوردیم. اکنون ظرفیت زیست‌پالایشگاه کرمانشاه، حدود ۲۰۰ هزار لیتر بنزین به‌صورت روزانه است. ما از سال ۱۳۹۷، احداث زیست‌پالایشگاه دوم در استان کهکیلویه و بویراحمد، شهرستان باشت را آغاز کردیم. زیست‌پالایشگاه کرمانشاه تا سال ۱۴۰۲، بیش از ۹۰٪ و زیست‌پالایشگاه باشت، حدود ۱۵٪ پیشرفت فیزیکی داشتند. در آن مقطع، روش جدید تامین منابع مالی از سمت سازمان بورس آغاز شد. در سال ۱۴۰۱ جلسه‌ای با مدیرعامل وقت سازمان بورس داشتیم و در همان جلسه قرار شد از این ظرفیت جدید استفاده شود. فرآیند کارشناسی سازمان بورس حدود ده ماه به طول انجامید و بالاخره ما به عنوان اولین شرکت سهامی عام در بورس تهران پذیرفته شدیم. در حال حاضر، ۴۷٪ سهام شرکت متعلق به ایدرو است. در مهر ماه ۱۴۰۲ پذیره‌نویسی اولین شرکت سهامی عام پروژه با استقبال خوب مردم، انجام شد. ظرف مدت دو روز، ۲ هزار میلیارد تومان از سهام این شرکت به‌صورت پذیره‌نویسی با سلب حق تقدم ایدرو در بورس عرضه شد. این قضیه به بهره‌برداری زیست‌پالایشگاه کرمانشاه انجامید و زیست‌پالایشگاه باشت هم روی ریل خوبی قرار گرفت. در مرحله اول، 100 هزار نفر سهامدار به این مجموعه پیوستند. سهم ایدرو از ۱۰۰٪ به ۴۷٪ رسید. سهم ایدرو در مرحله دوم به ۳۵٪ می‌رسد. مصداق مشارکت مردم در جهش تولید در این مجموعه اتفاق افتاد. در مورد باقی پالایشگاه‌ها نیز همین روند ادامه پیدا می‌کند. همچنین این روش، نوعی تامین مالی مطمئن است که می‌تواند نقدینگی را به سمت تولید سوق دهد و مردم نیز در این سودآوری سهیم هستند و ما می‌توانیم سرعت اجرایی پروژه‌ها را افزایش دهیم.
با توجه به مهیا شدن زمینه مشارکت مردمی، چشم‌انداز تولید سوخت سبز را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
انرژی‌های سبز در دنیا رو به توسعه هستند و کشور ما نیز چاره‌ای ندارد جز اینکه همین مسیر را طی کند. شرکت زاگرس نیز برنامه‌اش به بایواتانول محدود نخواهد شد. ما در بحث بایودیزل و بایوجت، برنامه‌هایی را در نظر داریم. بنده فکر می‌کنم احداث و بهره‌برداری اولین پالایشگاه، آیینه‌ای تمام‌نما در برابر بخش خصوصی و بخش‌های سرمایه‌‌گذاری است. ظرف چند سال آینده زمینه صادراتی بسیار مناسبی نیز خواهیم داشت.
در این زمینه چه زمانی به خودکفایی دست می‌یابیم؟
واقعیت این است که اکنون از اکتان‌افزاهای دیگر استفاده می‌کنیم و باید به سمت بکارگیری اکتان‌افزاهای پاک‌تر حرکت کنیم. در حال حاضر، به‌صورت روزانه پتانسیل 5 تا 6 میلیون لیتر فقط در بخش سوختی داریم. حدود ۹۰ کشور در سراسر دنیا از امتزاج اتانول با بنزین به نسبت‌های مختلف استفاده می‌کنند. برزیل و آمریکا، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان بایواتانول در دنیا هستند. در شرق آسیا، آفریقا و حتی پاکستان نیز این ماده تولید می‌شود. اغلب تولیدکنندگان معمولاً مصرف محلی دارند. یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان بایواتانول، کشور هند است و علاوه بر آن، تولید۲۰٪ را هدف قرار داده است. این کشور پس از جنگ اوکراین و روسیه، مقادیر زیادی از نفت روسیه را پالایش می‌کند. کشورهای اروپایی به خاطر مسائل زیست‌محیطی، بنزین منزوج با بایواتانول را مصرف می‌کنند، بنابراین حجم واردات هند علاوه بر مصرف داخلی، به خاطر صادرات افزایش چشمگیری یافته است. بایواتانول و زیست‌پالایشگاه‌ها در مجموع تجارت پررونقی دارند. ما با توجه به هدف‌گذاری انجام‌شده، حداقل ۴ میلیون لیتر بنزین را می‌توانیم تبدیل به بنزین سبز کنیم. در شهر تهران به‌صورت روزانه، حدود ۲۰ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌شود، یعنی ما فقط یک پنجم مصرف تهران را می‌توانیم به‌صورت روزانه تولید کنیم. البته بایواتانول در صنایع شیمیایی نیز، مصرف قابل ملاحظه‌ای دارد.
به این معنا اگر به سمت تولید خودروهای برقی حرکت کنیم، آیا بایواتانول در سایر صنایع قابل استفاده خواهد بود؟
بله، بی‌تردید این‌گونه است. ظرف 12 الی 13 سال گذشته، کمتر از ۱۰٪ خودروهای تولیدی کل دنیا، خودروی برقی بوده‌اند. خودروهای برقی قطعاً جزو گزینه‌های خوب هستند اما استقبال از این خودروها رو به کاهش گذاشته است. افق پیش رو، گسترده خواهد بود و به نظر می‌رسد نیازمند احداث زیست‌پالایشگاه‌های متعدد با ظرفیت بیشتر خواهیم بود.
تجربه‌های مدیریتی خود در این عرصه را توضیح دهید.
در کارهای صنعتی یکی از مهم‌ترین نکات، مهندسی درست است. پیشنهاد بنده این است که دوستان از همان ابتدای ورود به این عرصه، بدون شتاب و با تامل، یک مهندسی اصولی را انجام دهند. بومی‌سازی را مدیون کار مهندسی دقیقی هستیم که در این مجموعه انجام شد.
آیا تولید محصولات مکمل پروتئینی برای دام و طیور می‌تواند به گسترش اقدامات توسعه‌ای کمک کند؟
زیست‌پالایشگاه تولید بایواتانول، علاوه بر محصول اصلی، سه محصول دیگر را نیز تولید می‌کند. یکی از محصولات جانبی در شرکت زاگرس، کنجاله تخمیری دام و طیور است. در ایران، حدود ۱۵ میلیون تن گندم به‌صورت سالانه، تولید می‌شود. بین ۱۰٪ تا ۱۵٪ از این تولیدات، به هر دلیلی، به مصرف انسانی نمی‌رسد. این میزان می‌تواند خوراک حداقل ده زیست‌پالایشگاه را تامین کند. ۶۰٪ الی ۶۵٪ محصولاتی همچون گندم و ذرت از نشاسته تشکیل می‌شود که برای دامدار بخش مطلوبی نیست اما می‌تواند به تولید بایواتانول برسد و یا در زیست‌پالایشگاه به یک خوراک با ارزش افزوده و بهره‌وری بیشتر تبدیل شود. هضم غذا در دام به‌صورت تخمیری است. فرایند تولید ما نیز مبتنی بر تخمیر است. وقتی در روند تولید، یک بار تخمیر بر روی این خوراک انجام می‌شود، درصد جذب آن در دام افزایش پیدا می‌کند. در واقع کنجاله تخمیری علاوه بر ارزش غذایی بالاتر، منجر به تولید شیر و گوشت باکیفیت می‌شود. گازکربنیک سبز نیز یکی از محصولاتی است که در پالایشگاه به تولید می‌رسد. امروزه برای تولید نوشابه، گاز طبیعی را می‌سوزانند و طی فرایندهایی این ماده وارد حوزه نوشابه‌سازی و یخ خشک می‌شود. ما ساعتی حدود ۵ تن گاز کربنیک ارگانیک را تولید می‌کنیم. علاوه بر این مقداری از روغن ذرت در خوراک جوجه‌کشی‌ها با ارزش افزوده بالاتر به مصرف می‌رسد. این محصول نیز ظرف شش ماه آینده به تولیدات ما اضافه خواهد شد.
